over kunst, architectuur & erfgoed
Froukje van der Meulen
Beluister de podcast hieronder of bekijk de website van Oud Utrecht.
Tijdens de presentatie, die vanwege de aangescherpte coronamaatregelen via Zoom plaatsvond, heb ik een korte lezing gegeven. Het jaarboek is hier te bestellen. Lees het artikel hier.
In het augustusnummer van Tijdschrift Oud Utrecht is mijn artikel over de Pompeiiaanse schilderingen in de balzaal van Paushuize verschenen.
In 2008 werd een bijzondere ontdekking gedaan in Paushuize. Achter lagen verf, spiegels en voorzetwanden kwamen laat-19e-eeuwse wandschilderingen tevoorschijn, geïnspireerd op Pompeii. Zulke schilderingen komen in Nederland maar zelden voor. Zoals in Pompeii de huizen eeuwenlang bedekt waren onder vulkaanas, was het Utrechtse interieur decennialang aan het oog onttrokken. Dankzij minutieuze restauratie en reconstructie zijn ze weer zichtbaar geworden. Ze vertellen het verhaal van een uit het zicht verdwenen internationale interieursmaak die nu weer gewaardeerd wordt.
Bestel het nieuwe nummer hier.
Eind 2017 werd Paushuize benaderd door het Nationaal Militair Museum Soesterberg. In het depot was men op twee wachthuisjes gestuit, die bij Paushuize hadden gehoord. Of er interesse was om ze terug te plaatsen?
Ze waren in niet al te beste staat, maar aan de detaillering van de sierscharnieren, de kleine lancetvenstertjes en de gotische sierlijst was wel te zien dat dit prestigieuze gebouwtjes waren geweest, die bovendien mooi aansloten op de zestiende-eeuwse architectuur van Paushuize.
Niemand kon zich herinneren dat er ooit wachthuisjes voor Paushuize hadden gestaan, maar uit prenten en foto’s uit Het Utrechts Archief bleek dat er wel degelijk een tijd geweest was waarin de wachthuisjes op de brug naar het poortgebouw hebben gestaan.
Bij nadere bestudering bleek zelfs dat er drie type wachthuisjes waren geweest. Vanaf halverwege de negentiende eeuw tot circa 1875 hadden de wachthuisjes een hoog, puntig dak, zoals te zien is op dit detail van een stereofoto uit 1857.
Hierna zijn deze daken vervangen door een ronde, lagere variant. Deze zien we op de volgende foto door C. Marcussen uit 1875.
Pas op foto’s rond 1900 zijn de huisjes in hun huidige verschijningsvorm te zien (zie foto uit circa 1900. Deze huisjes hebben tot 1936 dienst gedaan; na die tijd zien we ze niet meer op foto’s terug.
Waarom wachthuisjes? Ze werden geplaatst toen Paushuize als ambtswoning voor de gouverneur van de Provincie Utrecht (later commissaris van de Koning(in)) in gebruik werd genomen. Mogelijk symboliseerden de (onbemande) wachthuisjes de militaire rol die de gouverneur in die tijd had.
De commissaris was namelijk bevelhebber van de krijgsmacht in de provincie. Op deze foto van F.F. van der Werf uit 1934 zien we commissaris s’Jacob en zijn vrouw, temidden van militaire autoriteiten, kijkend naar een militair defilé. Achter hen: de wachthuisjes.
Nadat de wachthuisjes door het Nationaal Militair Museum zijn overgedragen aan de provincie, zijn ze gerestaureerd door bouwbedrijf Jurriens en schildersbedrijf Van Doorn. De oorspronkelijke kleuren zijn teruggebracht op basis van kleuronderzoek door Claudia Junge.Sindsdien hebben de wachthuisjes een nieuwe plek op de binnenplaats gekregen. Ze hebben geen symbolische functie meer, maar horen bij de geschiedenis van Paushuize. De feestelijke onthulling gebeurde in 2018 door de toenmalige Commissaris Willibrord van Beek.
De bel-etage (‘mooie etage’) is letterlijk heel mooi. Dat komt door de kunst en meubels van het Centraal Museum, de RCE en het Catharijneconvent. Maar dat is niet alles; ook voor de stoffering en vaste interieuronderdelen zijn prachtige materialen gebruikt. Een rondgang langs de mooiste details!
Tijdens de restauratie van Paushuize in 2009-2011 zijn de vier salons opnieuw ingericht. Voor inspiratie is gekeken naar vaste interieuronderdelen zoals de lambrisering, stucplafonds en haarden, en is naar een passende aankleding gezocht. Elke salon kreeg een andere uitstraling.
De Adrianussalon is genoemd naar de schilderijenserie over het leven van Adrianus, ca 1760 geschilderd door Dionys van Nijmegen (bruikleen Museum Catharijneconvent). Hij werd opgeleid door Jacob de Wit (bekend van de grisailles of ‘witjes’) en maakte behangsels, plafond- en schoorsteenstukken.
Vanwege de 18e-eeuwse haard is gekozen voor een donkerblauw veloursbehang met een goudkleurig dessin uit die periode. Alleen huizen van de allerrijksten werden gedecoreerd met kostbaar behang van goudleer of stof. Het goedkopere papierbehang dat we nu kennen was nog niet gangbaar.
Bij veloutébehang zijn motieven van wolpluis of andere vezels op de doeken aangebracht. Hiervoor werd de voorstelling eerst in lijm op de onderlaag gedrukt. Daarna werd het materiaal met behulp van een zeef ‘bestoven’. Het resultaat is behang met een fluweelzacht uiterlijk.
Wist je trouwens dat er een prachtige collectie van historische behangsels van de Stichting Historische Behangsels is ondergebracht in Oud Amelisweerd? Als het straks weer kan, zeker een bezoek waard!
De Hortensesalon is genoemd naar Hortense de Beauharnais, koningin van Holland (1806-1810) en echtgenote van Lodewijk Napoleon. Toen Paushuize nog een chique logement was, bracht ze hier een nacht door. Het logement kreeg daarna de eretitel ‘Hotel van de Koningin van Holland’.
Deze salon is ingericht in empirestijl. Het hof van Napoleon liet zich graag omringen door deze neoclassicistische motieven. De wandbekleding van mintgroene zijde is gekopieerd van een patroon uit Paleis Noordeinde. Aan de wanden hangen schilderijen van het Centraal Museum.
De inrichting van de Van Tuylsalon is gebaseerd op de gebeeldhouwde 16e-eeuwse Italiaanse schouw, met twee kariatiden die het fries op hun hoofd dragen. (De schouw is hier overigens pas in 1959 geplaatst!) Aan de wanden hangt een ingetogen, rood wollen laken.
De lambrisering en de deur zijn beschilderd met een houtimitatie, een specialistisch ambacht. De houtnerf die hier wordt nagebootst wordt is coromandel, een exotische houtsoort die vroeger zeer kostbaar was.
De laatste salon, de Soetesalon, heeft behangsels van goudgeel damast naar 19e-eeuws dessin. Ze passen mooi bij het kleurrijke tapijt dat mogelijk het ontwerp van de ontwerper Theo Colenbrander is.
De schilderijen van Pieter Jan van Liender (bruikleen Centraal Museum) zijn onderdeel geweest van de regentenkamer van het Diaconie weeshuis aan de Breedstraat (afgebroken 1954, hier op een foto het Utrechts Archief uit 1906).
Tijdens de restauratie zijn ook deze bewerkte, gietijzeren radiatoren ontdekt. Van sommigen is de omkasting weggehaald, zodat de warmte weer ongestoord kan uitstralen, en de details bovendien weer zichtbaar zijn. Zoals altijd, zit schoonheid in de details. Tot volgende week!
PS. Kijk vooral nog even rond in de salons via deze 360-graden foto’s!
De eikenhouten dakconstructie, die nog dateert uit de bouwtijd (ca. 1517), is heel goed te zien. De constructie bestaat uit spanten, die van de nok tot de voet van het dak lopen, en horizontale balken.
Een leuk detail is de ‘nummering’ van de spanten en balken. De 16e-eeuwse bouwlieden hebben met een beitel acht putjes gehakt in de balk, die aansluit op de spant met acht putjes. Aan het andere uiteinde zijn het halve maantjes. Deze telmerken zijn over de hele zolder te zien.
De zolder werd in de 20e eeuw gebruikt als kantoor voor ambtenaren van de provincie Utrecht. In 1995 verhuisden zij naar het provinciehuis aan de Pythagoraslaan, en werd Paushuize een plek voor officiële ontvangsten.
Tijdens de restauratie (2009-2011) werden de binnenwanden en het tussenplafond verwijderd. Daarmee kwam dakconstructie tot in de nok weer in het zicht. De witgeverfde delen zijn voorzichtig schoongemaakt, maar hebben wel een lichte waas achtergelaten.
Behalve het zichtbaar maken van de kap, is er ook veel aandacht besteed aan isolatie. De kap is van buitenaf geïsoleerd en de wanden van binnenuit. Bijzonder is dat zowel de cultuurhistorische waarden als de duurzaamheid aanzienlijk verbeterd zijn (zie voor meer informatie hierover de website van Dumo Prestatie).
Vanaf de zolder heb je het mooiste zicht op de Dom: vanuit dit oogpunt lijken kerk en toren nog steeds één geheel. Ook kijk je op de gekanteelde toren van de Faculty Club van de Universiteit Utrecht (een 15e-eeuws claustraal huis), en, verder weg, de Inktpot en de Verrekijker (de Rabotoren).
De andere kant op kijk je langs de Kromme Nieuwegracht precies op de voormalige Remonstrantse kerk uit 1863, met de opvallende Byzantijnse toren (architect F.J. Nieuwenhuis). Op deze plek stond het 15e-eeuwse Hieronymusconvent.
Tegenwoordig wordt de zolder vooral gebruikt als vergaderplek. Wil je de zolder zelf bekijken, zonder alle trappen te hoeven beklimmen? Bekijk dan de panoramafoto’s hier. Tot volgende week!
Tijdens archeologisch onderzoek in de bodem van Paushuize in 2010-2011 zijn er zo’n 3200 vondsten opgegraven. Het gaat voornamelijk om aardewerken fragmenten, botonderdelen en bouwmateriaal (nu in het archeologisch depot van de Gemeente Utrecht). Een selectie is te zien in de kelder.
De oudste sporen die in de kelders van Paushuize zijn aangetroffen, dateren uit de Romeinse tijd. Ze horen bij de vicus (kampdorp) van het castellum (legerfort) op de plek van het huidige Domplein, op steenworp afstand van Paushuize.
De vondsten geven een inkijk in het dagelijks leven in een vicus: zo zijn er overblijfselen van verschillende drinkgelagen gevonden met scherven van bekers, kruiken en amforen. Soms gaat het om persoonlijke bezittingen, zoals een ring, een haarnaald en een mantelspeld.
Ook de nieuwere vondsten, zoals een geglazuurde kan uit 1600, scherven van achttiende-eeuws Chinees porselein en industrieel gefabriceerd glas uit de negentiende eeuw, zijn stille getuigen van de levens die zich in en rond Paushuize hebben afgespeeld.
De fundering van de oostelijke muur en de noordelijke toren, ook in de kelder te zien, behoort tot de belangrijkste bouwhistorische sporen van Paushuize, die tijdens de restauratie van 2009-2011 aan het licht zijn gekomen.
De onderste laag is opgebouwd uit grote kloostermoppen. Aan de lichte knik te zien lijkt deze laag met haast gelegd. Hier bovenop is in kleinere bakstenen de definitieve vorm van de plattegrond gelegd. Deze afwijking kan te verklaren zijn door een onderbreking in het bouwproces.
Tip! Neem een 360-graden kijkje in deze ruimte, en in de overige kelderruimtes, op de website van Heirloom. Tot volgende week!
Het tijdschrift is hier te bestellen.
Niemand kon zich herinneren dat er ooit wachthuisjes voor Paushuize hadden gestaan, maar van prenten en oude foto’s uit het Utrechts Archief bleek dat er wel degelijk een tijd geweest was waarin de wachthuisjes op de brug naar het poortgebouw hebben gestaan. Bij nadere bestudering bleek zelfs dat er drie type wachthuisjes waren geweest. De hier betreffende huisjes hebben vanaf het einde van de negentiende eeuw tot 1936 dienst gedaan.
Toen Paushuize als werkruimte en woonhuis voor de gouverneur van de Provincie Utrecht (later commissaris van de Koning(in)) in gebruik werd genomen, werden ook de twee wachthuisjes op de brug over de Kromme Nieuwegracht geplaatst. Mogelijk symboliseerden de (waarschijnlijk onbemande) wachthuisjes de militaire rol die de gouverneur in die tijd had, als bevelhebber van de krijgsmacht in zijn provincie.
Nadat de wachthuisjes door het Nationaal Militair Museum zijn overgedragen aan de provincie, zijn ze gerestaureerd door aannemer Jurriens en schildersbedrijf Van Doorn. De oorspronkelijke kleuren zijn teruggebracht op basis van kleuronderzoek door Claudia Junge. Sindsdien hebben de wachthuisjes een nieuwe plek op de binnenplaats van Paushuize gekregen. Gisteren zijn ze onthuld door de commissaris van de koning. De wachthuisjes zijn weer thuis!
