Omdat Paushuize van de Provincie Utrecht is gesloten in verband met de coronacrisis, deel ik als conservator wekelijks inkijkjes. Een virtuele rondleiding (ook te volgen via Twitter), met beeldmateriaal van o.a. het Utrechts Archief, het Nationaal Archief net Netwerk Oorlogsbronnen. Dit keer: de bezetting.
Op een dag als vandaag is het goed om stil te staan bij de donkere kant van de geschiedenis. Net als veel toonaangevende monumenten werd ook Paushuize gebruikt door de Duitse bezetter. Dat zou je, naast praktisch, ook een symbolische daad kunnen noemen: een uitdrukking van macht.
Paushuize was de ambtswoning van de Commissaris van de Koningin, L. Bosch van Rosenthal. Vanwege zijn anti-Duitse houding werd hij ontslagen. Nu kwam hier namens de NSB de Commissaris der Provincie wonen. Tot 1941 was dat F. Muller (r), daarna W. Engelbrecht (l).
Utrecht was belangrijk voor de bezetter. De Maliebaan vormde het bestuurlijke centrum van de NSB, en ook huisden hier Utrechtse afdelingen van de nationaal-socialisten zoals de Sicherheitspolizei en de Wehrmacht. (Op de foto: verjaardagsviering Mussert op de Maliebaan, 1941.)
De boeken van Ad van Liempt en Wout Buitelaar tonen aan dat hier, in het hol van de leeuw, het verzet actief was. Zo leidde Kardinaal de Jong het kerkelijk verzet vanuit het Aartsbisschoppelijk Paleis, en woonde verzetsstrijder Marie Anne Tellegen pal naast de Sicherheitspolizei.
In Paushuize stelde de NSB-commissaris het monumentale decor van zijn woning ter beschikking aan de bezetter en NSB-kopstukken. Zo bewijst deze foto van de receptie voor van Musserts verjaardag in 1941: de Jeugdstorm vormde voor hem een erewacht bij de poort.
In hetzelfde jaar werden Mussert en de Duitse NSDAP-bestuurder A. Hühnlein in de balzaal van Paushuize ontvangen. Er werd een lange tafel gedekt voor een feestmaal en wie goed kijkt, ziet het portret van Hitler aan de muur hangen.
In 1942 bracht SS-leider H. Himmler een bezoek aan Nederland. Hij werd door Mussert ontvangen op het NSB-hoofdkwartier. Ze gingen met de auto naar Paushuize, waar ze de lunch gebruikten. Op filmbeelden zien we Himmler een sigaar roken op de binnenplaats.
De aanleiding voor dit bezoek was macaber. Historici achten het waarschijnlijk dat Himmler kwam controleren of Nederland klaar was voor de systematische Jodenvervolging. De beelden van ontspannen nazi-kopstukken in Paushuize roepen zo mogelijk een nog ongemakkelijker gevoel op.
Na de bevrijding keerde Bosch van Rosenthal terug in Paushuize als Commissaris van de Koningin, na een periode in het verzet. Een hoopvol beeld is deze foto van schoolkinderen die ter gelegenheid van het 50-jarig regeringsjubileum van Wilhelmina in 1948 een aubade brengen aan de Commissaris van de Koningin.
